Nằm ở dải đất duyên hải Nam Trung Bộ, Đắk Lắk (Phú Yên) được mệnh danh là "xứ Nẫu" một vùng đất mang trong mình vẻ đẹp nguyên sơ, đậm đà bản sắc văn hóa. Nơi đây có biển xanh, cát trắng, rừng núi hùng vĩ hay đồng bằng phì nhiêu, là mảnh đất của những con người chất phác, hiền hòa, sống chan hòa với thiên nhiên. Từ những bãi biển như Bãi Xép, Vũng Rô, đến cao nguyên Vân Hòa hay núi Đá Bia sừng sững giữa trời, nơi đây như một bản giao hưởng trầm lắng mà sâu sắc mang vẻ đẹp hồn quê Việt.

Chính sự giao hòa của thiên nhiên và con người đã tạo nên một nền văn hóa dân gian phong phú. Trong đó, các lễ hội truyền thống là sợi dây kết nối quá khứ và hiện tại, là nơi lưu giữ ký ức của cộng đồng qua nhiều thế hệ. Từ lễ Cầu Ngư ở vùng biển Tuy Hòa, đầm Ô Loan đến lễ hội bỏ mả của người dân tộc miền núi – mỗi nghi lễ là một lát cắt văn hóa sâu sắc, phản ánh tín ngưỡng và thế giới quan phong phú của cư dân nơi này.

Với du khách yêu văn hóa, những lễ hội truyền thống tại xứ Nẫu là hành trình khám phá linh hồn của vùng đất này, nơi du khách được hòa mình vào không khí rộn ràng của những trò chơi dân gian, âm nhạc dân tộc, được cảm nhận chiều sâu lịch sử, niềm tin và tình cảm của con người nơi đây.

1. Lễ hội Cầu Ngư – Hồn thiêng biển cả xứ Nẫu

Trong kho tàng văn hóa dân gian, Lễ hội Cầu Ngư là một trong những lễ hội đặc sắc nhất, gắn liền với đời sống tín ngưỡng và sinh kế của ngư dân vùng biển. Được tổ chức rải rác từ tháng Giêng đến tháng Sáu âm lịch, lễ hội diễn ra ở nhiều địa phương ven biển như Tuy Hòa, Tuy An và Sông Cầu – nơi sinh hoạt ngư nghiệp diễn ra sôi động quanh năm. Lễ hội Cầu Ngư còn là một nghi thức thiêng liêng nhằm bày tỏ lòng biết ơn với Cá Ông (Nam Hải Đại Tướng quân) – vị thần được ngư dân tôn kính là người bảo trợ cho sự bình an và thuận buồm xuôi gió trên biển.

Phần lễ diễn ra trong không khí trang nghiêm, đậm chất tâm linh truyền thống. Lễ rước sắc thần, dựng đàn, đọc văn tế và múa siêu là những nghi thức chính thể hiện lòng thành kính với thần linh. Các vị kỳ lão, bô lão và ngư dân cùng nhau thực hiện nghi lễ trong tiếng trống, tiếng chiêng trầm hùng, tạo nên một không gian linh thiêng, kết nối âm dương, trời đất và lòng người. Đặc biệt, nghi thức rước linh cốt Cá Ông từ lăng về đình làng là điểm nhấn của phần lễ, được tổ chức trang trọng, thể hiện niềm tin sâu sắc vào sự linh thiêng của biển cả.

Ngay sau phần lễ, không khí lễ hội chuyển sang sôi động với phần hội đầy màu sắc. Những trò chơi dân gian độc đáo như hát bội, múa bả trạo, đua thuyền truyền thống và lắc thúng chai trên sóng biển tạo nên bầu không khí náo nhiệt, phản ánh đời sống sinh hoạt của cộng đồng ven biển một cách sống động. 

Với những giá trị văn hóa đặc trưng, giàu bản sắc và mang đậm yếu tố tín ngưỡng dân gian, Lễ hội Cầu Ngư đã được công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia.

2. Lễ hội Đầm Ô Loan – Dư vị mùa xuân bên sóng nước

Mỗi dịp mùng 7 Tết âm lịch, khi những cánh mai vàng vẫn còn vương sắc bên hiên nhà, tại vùng đầm phá rộng lớn mang tên Ô Loan lại rộn ràng tiếng trống hội, tiếng hò reo vang vọng mặt nước. Lễ hội Đầm Ô Loan được xem là một trong những lễ hội tiêu biểu của cư dân miền biển xứ Nẫu, không gian văn hóa gắn kết con người với thiên nhiên sau một năm dài mưu sinh vất vả.

Nằm trong hệ thống đầm phá ven biển miền Trung, Đầm Ô Loan nổi tiếng bởi vẻ đẹp yên bình, thơ mộng và là nơi cư trú và sinh kế của hàng trăm hộ dân làng chài bao đời nay. Chính vì vậy, lễ hội tại đây luôn mang sắc thái rất riêng, giàu bản sắc biển. 

Trong phần hội, du khách sẽ được chứng kiến không khí náo nhiệt của những cuộc đua thuyền rồng, nơi từng mái chèo là sự hòa quyện giữa sức mạnh, tinh thần đồng đội và niềm tin vào năm mới thắng lợi. Tiếp nối là những màn chèo sõng lưới, lắc thúng chai – những trò chơi mô phỏng đời sống thường nhật của ngư dân, nhưng được trình diễn đầy nghệ thuật và khéo léo trong không khí hội xuân rộn ràng.

Phần hội còn trở nên rực rỡ với hát bội, múa lân, và các tiết mục dân gian truyền thống được tổ chức ngay trên bờ, thu hút đông đảo người dân và du khách. Những làn điệu cổ vang lên giữa gió biển man mác tạo nên một không gian vừa linh thiêng, vừa đậm chất lễ hội làng quê Việt Nam. 

Lễ hội Đầm Ô Loan mang ý nghĩa vui xuân, mừng Tết, mà sâu xa hơn là lời cầu nguyện cho một năm mưa thuận gió hòa, tôm cá đầy ghe, mùa màng trúng lớn, đồng thời thể hiện tinh thần gắn bó bền chặt giữa con người với biển cả. 

3. Hội đua ngựa Gò Thì Thùng – Nơi trỗi dậy khí phách xứ Nẫu

Khi mùa xuân vừa chạm ngõ, trên vùng đất đỏ bazan rộng lớn thuộc xã An Xuân, huyện Tuy An, không khí lễ hội lại vang dậy với tiếng vó ngựa, tiếng trống thúc quân cùng những tràng hò reo náo nức. Hội đua ngựa Gò Thì Thùng – lễ hội độc đáo bậc nhất thường được tổ chức vào mùng 6 hoặc mùng 9 Tết âm lịch, tùy theo tập tục từng năm của địa phương. Đây là nơi người dân vùng cao thể hiện tinh thần thượng võ, khí chất trượng nghĩa và bản lĩnh của người con xứ Nẫu.

Không giống với những cuộc đua ngựa chuyên nghiệp trong sân vận động hiện đại, hội đua ngựa Gò Thì Thùng mang đậm dấu ấn dân gian khi sử dụng ngựa thồ – loại ngựa phục vụ lao động hàng ngày của người dân miền núi. Đặc biệt, các “kỵ sĩ” đều là những chàng trai bản địa, không mang yên cương cầu kỳ mà chỉ khoác lên mình trang phục giản dị nhưng mạnh mẽ, vừa thể hiện tính chân thực, vừa khơi gợi không khí hào hùng của một hội trận dân gian. Khi hiệu lệnh vang lên, từng chú ngựa tung vó phi như bay trên mặt đất đỏ, bụi tung mù trời, tiếng hò reo cổ vũ vang vọng khắp triền đồi như thôi thúc nhịp tim du khách.

Điểm nhấn của lễ hội nằm ở khí thế hào sảng và tinh thần thượng võ toát lên từ những con người chất phác vùng sơn cước. Trong không gian lễ hội, người dân tụ họp đông đủ, tay bắt mặt mừng, gửi gắm niềm tin vào một năm mới no đủ, bội thu. 

4. Lễ hội Đập Đồng Cam – Dòng chảy tri ân giữa mùa xuân 

Giữa lòng vùng quê yên bình của xã Hòa Hội, huyện Phú Hòa, mỗi dịp mùng 8 đến mùng 9 Tết âm lịch, người dân lại nô nức tụ hội bên Đập Đồng Cam – công trình thủy lợi kỳ vĩ đã gắn bó mật thiết với đời sống canh tác nông nghiệp của vùng đất này suốt gần một thế kỷ. Lễ hội Đập Đồng Cam mang ý nghĩa sâu sắc về lòng biết ơn, tri ân những người đã góp công xây dựng và bảo vệ một trong những công trình thủy nông tiêu biểu nhất miền Trung.

Trong phần lễ trang nghiêm, người dân địa phương cùng chính quyền và du khách thập phương tiến hành lễ dâng hương tưởng niệm những kỹ sư, công nhân và người lao động từng tham gia xây dựng công trình vào đầu thế kỷ XX. 

Sau phần lễ, không khí lễ hội chuyển sang náo nhiệt và rộn ràng với những trò chơi dân gian truyền thống mang đậm sắc màu làng quê Việt. Các hoạt động như đập niêu, bắt vịt, kéo co, nhảy bao bố... là dịp để gắn kết cộng đồng, gìn giữ những giá trị văn hóa truyền thống qua bao thế hệ. Đặc biệt, du khách đến tham dự còn có cơ hội hòa mình vào không khí đậm đà bản sắc thôn quê, thưởng thức đặc sản địa phương và giao lưu với người dân hiếu khách.

Lễ hội Đập Đồng Cam là sự kết hợp hài hòa giữa yếu tố lịch sử, văn hóa và tinh thần lễ hội cộng đồng. Với cảnh quan nên thơ, không gian đậm chất sử thi và các hoạt động phong phú, lễ hội là trải nghiệm văn hóa không thể bỏ qua đối với du khách khi ghé thăm xứ Nẫu vào dịp Tết cổ truyền. 

 

5. Lễ hội Mùa – Bản giao hưởng tri ân giữa núi rừng 

Vào tháng 3 âm lịch, khi những thửa ruộng bậc thang dần khô nước và những bông lúa vàng óng đã nằm gọn trong kho lúa làng, người dân miền núi, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số, lại tổ chức Lễ hội Mùa – một nghi lễ truyền thống mang ý nghĩa tạ ơn thần lúa và ăn mừng một vụ mùa bội thu. 

Lễ hội Mùa thường bắt đầu bằng nghi thức dâng lễ vật lên thần lúa, bao gồm thóc mới, gà luộc, ché rượu cần – những sản vật tinh túy nhất của người dân sau vụ mùa. Các già làng thực hiện nghi lễ trong âm vang cồng chiêng trầm hùng, tiếng khấn vọng lên núi rừng gửi gắm lòng biết ơn trời đất, tổ tiên và các đấng thần linh đã phù hộ cho mùa màng thuận lợi, đời sống ấm no. 

Ngay sau phần lễ, không khí hội xuân lan tỏa khắp bản làng với những màn ca múa rộn ràng, tiếng cồng chiêng ngân vang, những điệu múa xoay vòng quanh ché rượu cần trong ánh lửa bập bùng giữa sân nhà sàn. Người già, người trẻ, khách lạ hay người quen đều được mời cùng nhau uống rượu cần, ăn món truyền thống, nhảy múa thâu đêm. Đây là dịp để cộng đồng gắn kết, truyền dạy văn hóa, và cùng nhau mừng cho thành quả lao động sau một năm dài vất vả. 

6. Lễ hội Bỏ Mả – Hành trình tiễn biệt và nối liền hai cõi

Với đồng bào dân tộc miền núi, đặc biệt là người Ê Đê và Ba Na, cái chết không đồng nghĩa với sự kết thúc, mà là sự chuyển tiếp sang một thế giới khác. Chính vì vậy, Lễ hội Bỏ Mả, diễn ra từ tháng Chạp đến tháng 3 âm lịch, được xem là nghi lễ cuối cùng trong chuỗi tang lễ truyền thống, mang ý nghĩa tiễn biệt người đã khuất để họ chính thức trở về thế giới tổ tiên.

Phần lễ của Lễ hội Bỏ Mả diễn ra trong không khí trang nghiêm và đầy tính tâm linh. Tại khu đất rừng được chọn làm nơi an táng, cộng đồng dựng lên nhà mồ với hình dáng độc đáo, trang trí bằng tượng gỗ, hoa văn dân tộc và lễ vật. Đây là công trình tinh thần quan trọng, là nơi gửi gắm sự tri ân, tôn kính đối với người đã khuất. Qua từng nghi thức – dâng lễ, cầu nguyện, cúng tiễn – người sống thể hiện lòng biết ơn và mong ước tổ tiên phù hộ cho buôn làng mùa màng tốt tươi, sức khỏe bình an.

Sau phần lễ, không khí tang thương lặng lẽ được thay thế bằng tiếng chiêng trống, tiếng ca múa rộn ràng – báo hiệu sự chuyển tiếp trọn vẹn giữa hai thế giới. Múa xoang, nhảy lửa, uống rượu cần, cùng các trò chơi dân gian là dịp để các buôn làng giao lưu, thắt chặt tình đoàn kết, tiếp nối mạch văn hóa lâu đời. 

7. Bài Chòi & Thơ Nguyên Tiêu – Hương xuân trên đỉnh Núi Nhạn

Mỗi độ xuân về, giữa sắc hoa vàng rực rỡ và dòng sông Ba lững lờ trôi, khu vực quanh Núi Nhạn – biểu tượng văn hóa của thành phố Tuy Hòa – lại trở thành trung tâm của những hoạt động văn nghệ dân gian đặc sắc. Trong đó, Hội Bài Chòi và Hội Thơ Nguyên Tiêu là hai lễ hội mang đậm dấu ấn tinh thần tết cổ truyền của người dân.

Hội Bài Chòi thường được tổ chức từ mùng Một đến mùng Bảy Tết tại các đình làng, công viên hoặc khu dân cư. Đây là trò chơi dân gian giao duyên, nơi người chơi ngồi trên các chòi tre, lắng nghe anh hiệu xướng các câu hát đầy sáng tạo, hóm hỉnh để đoán tên quân bài. Điểm độc đáo còn ở chất “diễn xướng dân gian” khi kết hợp hát hò khoan, hò vè, hát đối và nghệ thuật kể chuyện. 

Bên cạnh đó, vào rằm tháng Giêng, tại khu vực chân Núi Nhạn, Hội Thơ Nguyên Tiêu được tổ chức như một ngày hội tôn vinh văn hóa chữ nghĩa. Các nhà thơ, học giả, học sinh – sinh viên và cả du khách cùng nhau tụ hội để ngâm thơ, trình diễn thơ, triển lãm thư pháp, hòa quyện trong không gian thanh tịnh và nên thơ của vùng đất linh thiêng. 

Cả Hội Bài Chòi và Hội Thơ Nguyên Tiêu đều là những phần không thể thiếu trong bức tranh lễ hội đầu xuân. Với du khách, đây là dịp để khám phá phong tục và trí tuệ của người dân xứ Nẫu – những con người sống chan hòa, đậm đà tình nghĩa và rất mực yêu văn hóa quê hương.

8. Những lễ hội cộng đồng đặc sắc – Nét chạm sâu của văn hóa bản địa 

Bên cạnh những lễ hội lớn như Cầu Ngư, Hội Đập Đồng Cam hay Hội đua ngựa Gò Thì Thùng, vùng đất này còn ẩn chứa nhiều lễ hội cộng đồng độc đáo, mang đậm sắc thái văn hóa bản địa và tín ngưỡng dân gian.

Lễ hội Đền Lương Văn Chánh – Nơi kết tinh niềm tri ân cội nguồn

Nằm tại xã Hòa Trị, huyện Phú Hòa, Đền Lương Văn Chánh là nơi thờ vị tiền hiền có công khai phá vùng đất vào thế kỷ XVI – Lương Văn Chánh. Mỗi dịp đầu năm, đặc biệt từ mùng 5 đến mùng 10 tháng Giêng, người dân khắp nơi lại quy tụ về đây để tham dự lễ hội Đền Lương Văn Chánh, một hoạt động tín ngưỡng truyền thống có ý nghĩa thiêng liêng với người dân xứ Nẫu.

Phần lễ được tổ chức trang trọng với các nghi thức dâng hương, rước sắc phong, tế lễ theo nghi lễ truyền thống, nhằm bày tỏ lòng biết ơn đối với vị tiền nhân khai quốc lập làng, đồng thời cầu cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Phần hội sau đó diễn ra trong không khí vui tươi, với các trò chơi dân gian, biểu diễn nghệ thuật truyền thống như tuồng, hò giã gạo... Tất cả tạo nên một không gian hội làng đậm đà bản sắc.

Lễ hội Trưởng thành của người Ê Đê – Thanh âm của núi rừng Tây Nguyên

Ở các buôn làng phía tây, nơi sinh sống của đồng bào dân tộc Ê Đê, lễ hội lại mang một sắc màu rất riêng, tiêu biểu là Lễ hội Trưởng thành – một nghi lễ đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong đời người, từ thiếu niên trở thành thành viên thực thụ của cộng đồng. Lễ hội thường được tổ chức theo chu kỳ nông lịch, gắn với vụ mùa và chuỗi lễ nghi truyền thống của tộc người Ê Đê.

Trong phần nghi lễ, người trẻ sẽ trải qua các thử thách về sức mạnh, lòng dũng cảm, trách nhiệm với gia đình và buôn làng. Các nghi thức trình diễn theo kiểu truyền khẩu – hành động, kết hợp với múa xoang, diễn tấu cồng chiêng, uống rượu cần, tạo nên không khí linh thiêng nhưng không kém phần náo nhiệt. 

Từ những nghi lễ trang nghiêm bên đền đài cổ kính, đến tiếng cồng chiêng ngân vang giữa đại ngàn, từ vó ngựa tung bay trên gò đỏ bazan cho đến nhịp chèo rộn ràng nơi đầm nước mênh mang, mỗi lễ hội ở xứ Nẫu là một lát cắt tinh tế phản ánh chiều sâu văn hóa, tâm linh và bản sắc con người nơi đây.