Giữa trời thu nơi miền nắng gió Khánh Hòa, cộng đồng người Chăm thuộc vùng đất Khánh Hòa ngày nay lại rộn ràng chuẩn bị cho lễ hội Katê, mùa lễ linh thiêng nhất trong năm. Trong tiếng trống Ginăng ngân xa, giữa những tấm áo truyền thống rực rỡ sắc màu, lễ hội không chỉ là dịp tưởng nhớ tổ tiên, mà còn là nơi kết nối cộng đồng, là khoảnh khắc văn hóa thăng hoa giữa đất trời cổ kính. Katê sống trong tâm hồn mỗi người, được truyền qua từng thế hệ như một mạch ngầm bền bỉ.

Nguồn gốc và ý nghĩa của lễ hội Katê

Lễ hội Katê là một nghi lễ truyền thống quan trọng và linh thiêng của đồng bào Chăm theo đạo Bà La Môn, bắt nguồn từ nền văn minh Champa rực rỡ. Tên gọi “Katê” xuất phát từ tiếng Phạn “Kattika” và tiếng Hindu “Katik”, ban đầu chỉ mang nghĩa là lễ cúng tổ chức vào tháng 7 theo lịch Chăm. Tuy nhiên, theo thời gian, Katê được hiểu rộng hơn như một dịp đặc biệt để cộng đồng bày tỏ lòng thành kính với các vị thần, tưởng nhớ tổ tiên và những nhân vật có công lớn với dân tộc. Lễ hội cũng là thời điểm quan trọng để cầu nguyện cho quốc thái dân an, mùa màng bội thu và cộng đồng phát triển thịnh vượng.

Nguồn gốc sâu xa của lễ hội gắn liền với sự ảnh hưởng mạnh mẽ của Ấn Độ giáo khi tôn giáo này du nhập vào vương quốc Champa từ thế kỷ thứ II đến XII. Lúc bấy giờ, người Chăm tổ chức các nghi lễ Katê để đánh dấu những sự kiện trọng đại như mùa gặt, lễ đăng cơ hay chiến thắng trong các trận đánh. Tuy nhiên, đến thế kỷ XV, khi thủ đô Vijaya sụp đổ, vương quốc Champa cũng dần rơi vào giai đoạn suy tàn, kéo theo sự mai một của tín ngưỡng Ấn Độ giáo. Dù vậy, dấu tích tôn giáo này vẫn còn lưu lại trong đời sống tinh thần của người Chăm hiện đại, đặc biệt là trong các nghi lễ Katê mang đậm màu sắc tâm linh pha trộn giữa tín ngưỡng cổ truyền và văn hóa bản địa.

Ngày nay, lễ hội Katê không chỉ mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc mà còn là biểu tượng sống động của văn hóa Chăm giữa lòng Khánh Hòa. Năm 2017, lễ hội được công nhận là một Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, thể hiện sự trân trọng của Nhà nước đối với giá trị lịch sử và văn hóa truyền thống. Đây là dịp để cộng đồng người Chăm bảo tồn bản sắc dân tộc, đồng thời giới thiệu đến du khách và bạn bè quốc tế nét đẹp văn hóa độc đáo, giàu bản sắc. Lễ hội Katê cũng góp phần khơi dậy niềm tự hào dân tộc và lan tỏa những giá trị di sản quý báu của một nền văn minh cổ xưa.

Thời gian và địa điểm tổ chức lễ hội Katê tại Khánh Hòa

Lễ hội Katê của người Chăm được tổ chức vào khoảng cuối tháng 9 đến đầu tháng 10 dương lịch hằng năm, tương ứng với ngày 1 tháng 7 theo lịch Chăm cổ truyền. Lễ hội thường kéo dài trong ba ngày, mở đầu bằng các nghi thức trang nghiêm tại đền tháp, sau đó lan tỏa về các làng xã và cuối cùng là trong từng gia đình, như một dòng chảy liên tục từ không gian cộng đồng đến từng nếp sống cá nhân.

Ba địa điểm linh thiêng được chọn làm trung tâm của các nghi lễ chính là đền Pô Inư Nưgar, tháp Po Klong Garai và tháp Po Rome. Đây đều là những kiến trúc đền tháp Chăm cổ kính, gắn liền với lịch sử các vị vua được nhân dân tôn thờ như những vị thần bảo hộ cộng đồng.

Những giai đoạn trong khuôn khổ lễ hội Katê 

Mỗi giai đoạn trong lễ hội không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn phản ánh chiều sâu văn hóa được lưu truyền qua nhiều thế hệ.

Lễ hội tại đền tháp 

Lễ hội bắt đầu bằng nghi lễ đón rước y phục nữ thần Pô Inư Nưgar, một biểu tượng thiêng liêng trong đời sống tâm linh người Chăm. Cộng đồng người Raglai mang y phục xuống, và người Chăm trang trọng đón nhận để rước về đền tháp. Lúc 7 giờ sáng, tiếng trống Ginăng ngân vang, kèn Saranai réo rắt mở màn cho đoàn rước trang nghiêm tiến về khu tháp cổ, nơi linh hồn Katê bừng tỉnh sau một năm chờ đợi.

Khi y phục được an vị tại tháp, thầy cả sư bước vào nghi thức chính. Tiếng đàn Kanhi cất lên cùng lời thánh ca linh thiêng dẫn dắt tâm hồn người dự lễ về với cội nguồn. Cánh cửa tháp được mở ra trong không khí tôn nghiêm, như một lời mời các vị thần trở về với nhân gian. Tiếp đó là lễ tắm tượng thần, nghi thức thanh lọc, gột rửa để chuẩn bị cho phần lễ mặc y phục, và sau cùng là đại lễ Adaoh Tama diễn ra từ chín đến mười một giờ sáng.

Trên tháp, lễ vật được dâng lên đầy đủ và trang trọng, gồm gà, dê, bánh gạo, cơm, muối vừng, hoa quả, rượu, xôi chè, trầu cau... Dưới chân tháp, người dân thành kính chuẩn bị hàng trăm mâm lễ như lời tri ân và cầu nguyện cho một năm bình an. Cảnh tượng ấy không chỉ thiêng liêng mà còn chan chứa niềm tin, sự gắn bó và lòng biết ơn sâu sắc đối với các đấng thiêng liêng.

Lễ hội tại làng

Sau nghi thức tại đền tháp, dòng chảy lễ hội tiếp tục đổ về các làng xã. Tại đây, người dân cùng nhau dọn dẹp, trang hoàng nhà làng, chuẩn bị sân bãi, mâm cỗ, và đặc biệt là những tiết mục biểu diễn nghệ thuật do chính bà con trong thôn thực hiện. Tinh thần cộng đồng thể hiện rõ qua việc cả làng cùng nhau lên kế hoạch, phân công nhiệm vụ và chăm chút từng chi tiết cho ngày hội lớn.

Nghi lễ cúng tại làng không kém phần trang nghiêm. Mỗi làng thờ một vị thần bản địa, tương tự như tục thờ Thành Hoàng làng của người Kinh. Người chủ tế không nhất thiết là chức sắc tôn giáo, mà thường là người cao tuổi, được dân làng tin tưởng và kính trọng. Ông đại diện cả cộng đồng dâng lễ lên thần linh, gửi gắm những ước vọng về sức khỏe, mùa màng thuận lợi, gia đạo yên vui.

Trên sân vận động, không khí lễ hội bừng sáng với những điệu múa quạt mềm mại, những bài ca dân gian mượt mà. Tiếng trống Paranưng vang dội hòa quyện cùng tiếng kèn Saranai tạo nên bức tranh âm thanh đặc sắc, dẫn dắt khán giả vào thế giới huyền bí của văn hóa Chăm. Những cô gái duyên dáng trong trang phục truyền thống, những chàng trai trẻ khỏe khoắn hòa vào vòng xoay của âm nhạc, làm say lòng bất cứ ai được chứng kiến.

Bên cạnh đó, các hoạt động cộng đồng như thi dệt vải ở làng Mỹ Nghiệp, thi đội nước, làm gốm, chơi các trò chơi dân gian cũng diễn ra sôi nổi, thể hiện sự tinh tế, khéo léo và óc sáng tạo của người Chăm trong đời sống thường nhật.

Lễ hội tại gia đình 

Khi ánh nắng chiều buông nhẹ lên mái ngói cũ, người Chăm trở về ngôi nhà thân thuộc để làm lễ tại gia đình. Người chủ lễ, thường là trưởng tộc, sẽ thay mặt con cháu dâng lễ lên tổ tiên. Cả nhà tề tựu đông đủ, ăn mặc trang nghiêm, thành kính khấn vái trước bàn thờ ông bà. Những mâm cơm cúng được bày biện chu đáo, lời cầu nguyện vang lên trong không khí lắng đọng, đưa mọi thành viên trở về với giá trị cội nguồn.

Lễ cúng tại gia không chỉ là điểm kết của chuỗi nghi thức Katê, mà còn là đỉnh cao của tình thân, nơi tình cảm gia đình được vun đắp, nơi những người con xa quê trở về để đoàn viên, chia sẻ, trao nhau những lời chúc lành đầu mùa mới. Đó chính là hồn cốt của lễ hội, là nơi văn hóa Chăm không chỉ được bảo tồn mà còn tiếp tục sống động trong từng khoảnh khắc đời thường.

Các lưu ý khi tham dự lễ hội Katê

Một vài lưu ý nhỏ nhưng quan trọng sẽ giúp chuyến hành trình khám phá Lễ hội Katê tại Khánh Hòa của bạn trở nên trọn vẹn, tinh tế và đầy ý nghĩa:

• Hãy dành thời gian tìm hiểu trước về nghi thức và văn hóa Chăm để có cách ứng xử đúng mực nơi linh thiêng.
• Ăn mặc lịch sự, tránh trang phục quá sặc sỡ hoặc phản cảm khi đến các đền tháp và không gian tâm linh.
• Tôn trọng cộng đồng bản địa, đừng tự ý chụp ảnh nghi lễ, đừng chen lấn hay gây ồn ào trong lúc hành lễ.
• Chuẩn bị nước uống, mũ nón và các vật dụng cá nhân thiết yếu, bởi khí hậu nắng gắt.
• Giữ gìn vệ sinh chung, tuyệt đối không xả rác tại nơi tổ chức lễ hội cũng như trong khu dân cư.
• Nếu có cơ hội được mời về nhà người Chăm tham dự lễ, hãy trân trọng sự hiếu khách và cư xử với sự thành kính.

Lễ hội Katê không chỉ là nghi lễ tâm linh, mà còn là hành trình trở về với cội nguồn, với tổ tiên, với cộng đồng. Trong không khí rộn ràng nhưng đầy trang trọng ấy, người Chăm gìn giữ di sản của mình một cách sống động, chân thành và bền bỉ, để mỗi mùa Katê đến, hồn văn hóa Champa lại bừng sáng trên mảnh đất nắng gió.